MUZYKODRAMA dla DZIECI (ruch, działanie i kontakt)

Pierwszym zadaniem terapeuty jest nawiązanie kontaktu z dzieckiem. Dokonanie tego wymaga bezgranicznej cierpliwości oraz zdolności do wyobrażania sobie sytuacji dziecka zaburzonego emocjonalnie. Spowodowanie, aby dziecko zmieniło swój sposób myślenia, choć nie jest ono świadome jakiejkolwiek motywacji i nie jest wyposażone nawet w możliwości umysłowe niezbędne do jej uświadomienia, jest więc zadaniem monumentalnym.

Według Benenzona - lekarza psychiatry i muzyka - ogromne znaczenie w terapii dziecka zaburzonego emocjonalnie ma indywidualne podejście, znalezienie odpowiedniej melodii, pieśni, właściwej formy muzycznego kontaktu. Konsekwencją takich założeń teoretycznych jest stosowanie dźwięków odbieranych przez dziecko w okresie bardzo wczesnego dzieciństwa.

Pierwszym etapem seansu muzykoterapeutycznego u Benenzona jest muzyka elektronowa wykorzystywana do odtworzenia akcji bicia serca. W drugim etapie występuje muzyka spokojna, łagodna, a na zakończenie seansu pojawia się ponownie muzyka elektronowa w postaci dźwięków bliskich okresowi niemowlęcemu, przypominających oddech, cmokanie, czynności serca. Słysząc je dziecko identyfikuje z sobą, rozpoznaje jako coś znanego, reaguje na nie. A to już zwykle tworzy udany kontakt z dzieckiem.

Podejście Benenzona szczególnie wartościowe może okazać się w terapii dziecka autystycznego. Wystarczy bowiem dostosować się do aktualnych reakcji dziecka. Jeśli kołysze się ono w jakimś rytmie, trzeba do niego przystąpić z własnym kołysaniem, później zaś - z muzyczną improwizacją - zmieniając stopniowo rytm i dynamikę.

Podobnie trzeba umiejętnie wykorzystywać płacz dziecka i jego nieartykułowane dźwięki, ujmując je w formie zabawy. Jeśli dziecko wyraża chęć gry na fortepianie, winno mu się na to pozwolić, dążąc do terapeutycznego wykorzystania tego momentu. Jeśli dziecko pragnie wymienić swój instrument z terapeutą oznacza to, że wystąpiło nie tylko zainteresowanie przedmiotem, ale również współpraca międzyosobowa. Jeśli chore dziecko nie odpowiada na nasze rytmiczne improwizacje, możemy również dać znać o sobie przez lekkie stukanie w tym rytmie w jego plecy.

Dr Benenzon uprawia muzykoterapię także w grupach familijnych. Próbuje on wyrabiać komunikację z rodzicami przez wodę, która jako środowisko ciągłe łatwiej przenosi fale. Matka i dziecko trzymają ręce na metalowym talerzu. Terapeuta gra na flecie, dziecko dotyka metalu, inny terapeuta polewa dziecku ręce wodą. Dziecko zaczyna powoli reagować na plusk wody, a następnie na dźwięki muzyki. Reakcje po jakimś czasie są żywe i radosne, znika maskowatość twarzy. Podjęta zostaje w ten sposób próba nawiązania kontaktu pozawerbalnego.

Nawiązanie kontaktu poprzez muzykę będzie ułatwione, jeżeli terapeuta będzie wykorzystywał niski rejestr z wyraźnym akompaniamentem basowym, co może dostarczyć dziecku pierwszych wrażeń rytmicznych i stać się okazją do przetworzenia ich na ruch ciała. Dziecko autystyczne powinno bawić się muzycznymi zabawkami po to, by spostrzegać pewne dźwięki, a także je wywoływać. Z chwilą, gdy chore dziecko odczuje wibrację dźwiękową i pojmie jej rytm, osiągnie ważny etap rozwoju.

Dzieci mogą odczuwać wibrację poprzez różne części ciała, np. przez skórę, kości. Wystarczy przykładanie dźwięczącego instrumentu do brody, gardła, policzka, głowy i rąk. Specjalna podłoga transmitująca wibracje umożliwia poruszanie się zgodnie z muzyką. Można uczyć małe dziecko odczuwać rytmiczną wibrację fortepianu poprzez położenie jego rąk na pudle rezonansowym. W następnych ćwiczeniach dziecko może poruszać się zgodnie z proponowanym rytmem. Z biegiem czasu dziecko zacznie odczuwać, rozpoznawać, zapamiętywać i wykonywać proste rytmy ruchowo. Nauka mowy będzie w znacznym stopniu ułatwiona, jeśli dziecko będzie z nami komunikować się przy pomocy rytmu, tempa, dynamiki, pauzy, melodii i wokalizacji.

Tadeusz Gałkowski uważa, że dzieci autystyczne mogą potrzebować nawet bardziej niż zdrowe dzieci, wybiegania się i zabawy. Pomaga im to rozładować napięcia i emocje. Potrzebują tego bardzo także dzieci nerwicowe, chociaż bawienie się zabawkami, podskakiwanie, skakanie, tańczenie i uczestniczenie w grach sprawia dzieciom autystycznym wiele trudności. Muszą bowiem być tego nauczone.

Najbardziej użytecznymi zabawkami dla dzieci nerwicowych i autystycznych są:
pojemniki, łopatki, przedmioty do zabaw z piaskiem i wodą,
magnetofony, odtwarzacze CD, pozytywki, instrumenty zabawkowe,
konie na biegunach lub na sprężynach,
książki z obrazkami,
układanki i zabawki służące do rozróżniania kształtów,
sztuczne ognie, bąki i wirujące zabawki,
zabawki konstrukcyjne, klocki do budowania,
zabawki wydające dźwięki i "mówiące",
piłki (zwłaszcza duże ),
paciorki do nawlekania, tablice do pisania kredą.

Rozwijanie zdolności nawiązywania kontaktu poprzez ruch i zabawę może odbywać się według różnych technik i programów. Oto dwa fragmenty metody Carolyn Childs :

Rozwijanie ruchu (program II) Rozwój świadomości samego siebie oraz świadomości innych. Czego uczyć?
1. Świadomość podłoża (leżenie, przewracanie się wokół własnej osi, spadanie,
koziołkowanie, pełzanie, obracanie, ciągnięcie, popychanie);
2.Świadomość centralnej części ciała (obracanie, kołysanie się , zwijanie się,
poklepywanie, łaskotanie, koziołkowanie, obejmowanie się );
3.Ćwiczenia całego ciała (przewracanie się, obracanie, kołysanie, podrzucanie,
huśtanie, ciągnięcie);
4.Świadomość kolan (uderzanie pięścią, głaskanie, łaskotanie, pocieranie, kolana do siebie i od siebie, łokcie, podbródek, ramiona, nos? dotykanie kolan, chodzenie, obracanie się, podskakiwanie podnosząc kolana, chodzenie dziwaczne, sztywne nogi, galaretowate nogi, sprawdzian siły, popychanie i ciągnięcie);
5.Świadomość bioder (obracanie się w pozycji siedzącej, przewracanie się na podłogę, uderzanie nogami o podłogę, wleczenie nóg za sobą, most, kołysanie w biodrach, kołysanie od bioder do ramion, sprawdzian siły: popychanie i ciągnięcie);
6.Świadomość innych części ciała (dłonie, stopy łokcie, ramiona, głowa). Dobrym sposobem poznawania części ciała jest fizyczny kontakt z podłogą, ścianami, dłońmi, plecami, stopami partnerów itp.;
7.Stabilność (przenoszenie ciężaru części ciała, ustawienie ciała w równowadze, opór wobec siły, np. przywarcie do podłogi leżąc twarzą w dół lub na wznak - "skała", "nikt mnie nie ruszy";
8.Jakość ruchu (swoboda i płynność, siłą, stabilność, stanowczość, lekkość dotyku i działania, wrażliwość ukierunkowane działanie ( ogniskowanie uwagi).

Rozwijanie ruchu (program III) Kilka sposobów zwiększenia umiejętności poznania się i zdolności do nawiązywania kontaktów. Nowe aspekty i bardziej śmiałe ćwiczenia. Dwie główne dziedziny, które mają być rozwijane to:
świadomość siebie, czyli świadomość istnienia swego ciała,
świadomość innych, czyli zdolność tworzenia więzi.

Należy rozważyć:
1.Zwiększenie sposobów wykonania ruchu (przewracanie się z różnych kierunkach na podłodze, przewracanie się partnera różnymi sposobami, przewracanie się po pochyłości itd.);
2.Zwiększenie rodzajów i zakresów ruchów (podskakiwanie i utrzymywanie równowagi - łączenie dwóch lub więcej ruchów);
3.Zwiększenie współdziałania z partnerem (przechodzenie od bierności do aktywności);
4.Zwiększenie odpowiedzialności za partnera (brak kontaktu, niewielki kontakt, aktywny udział bez oparcia, udział z częściowym oparciem, pełne podtrzymywanie partnera);
5.Zwiększenie rodzaju oparcia i sposobów aktywnego współdziałania (noszenie, podnoszenie, huśtanie, przeciwwaga);
6.Połączenie ćwiczeń z innymi elementami programu (liczenie, wydawanie poleceń, szersze stosowanie mowy [ nad, pod, za, wewnątrz, blisko, daleko];
7.Zwiększenie intelektualnego udziału w ćwiczeniach (udzielanie wyjaśnień partnerowi, werbalizacja po wykonaniu ćwiczenia lub kilku ćwiczeń, zwiększenie zakresu pamięci, przypominania słownictwa) . Należy pamiętać, że najistotniejszym celem ćwiczeń ruchu i zabawy w nawiązywaniu kontaktu jest wykształcenie umiejętności niewerbalnego porozumiewania się.
8.Zmiany znaczenia i interpretacji czynności, zwiększenie ekspresyjności . W sposób naturalny przechodzi się do gry wyobraźni, gry dramatycznej czy prostej sceny sytuacyjnej - również poprzez rozwój ekspresyjności ciała. Reakcje wyobraźni na muzykę i taniec stanowią naturalny postęp. Taniec może być wielką pomocą, jeżeli dzieci panują już nad swoim ciałem, rozwinęły w sobie pewna precyzję poruszania się i potrafią nawiązywać kontakt z innymi.

Dla obniżenia napięcia emocjonalnego u dzieci nerwicowych i jednocześnie pobudzenia dzieci autystycznych, powyższy wybór można uzupełnić elementami metody C.Orffa i E. Dalcroze'a.

Poniżej przedstawiony zestaw ćwiczeń nie narzuca kolejności korzystania z materiału. Każde zajęcia powinny jednak zawierać różne ćwiczenia odpowiednie do sytuacji terapeutycznej:

1.Magiczne koło
Zabawa w kole jest najlepsza, bo wszyscy widzą siebie i mogą trzymać się za ręce. Schemat pierwszy: dobieranie przez wyróżnienie (Lata ptaszek, Mam chusteczkę ); schemat drugi: narzucanie przez stojącego w kole określonej czynności, którą z kolei powtarzają tworzący koło (Ojciec Wergiliusz, Kotek i myszka ).

2.Świadomość ruchu :
Kamień - Dzieci stoją nieruchomo. Polecamy im "podnieść" ciężki kamień. Mogą temu ćwiczeniu towarzyszyć wolne uderzenia w bębenek lub w klawiaturę fortepianu w niskim rejestrze. Dzieci kolejno wykonują ćwiczenie. Następnie wszystkie dzieci w wyznaczonym tempie wykonują podnoszenie kamienia. Kolejnym następstwem jest marsz z wyobrażonym kamieniem.
Motyl - Dzieci klękają i siadają na piętach. Wyobrażają sobie, że nad ich głową krąży motyl, a następnie przed każdym dzieckiem siada na podłodze. Na cichy znak, dwiema złożonymi dłońmi, wolno i delikatnie " nakrywają" motyla tak, aby nie uszkodzić mu skrzydeł.
3.Pobudzanie i hamowanie ruchu
- Mróz - Dzieci imitują różne czynności domowe. Mróz (jedno z dzieci) dochodzi kolejno do każdego dziecka i dotknięciem zamienia je w sople lodu. Dotknięte przez "Mróz" dziecko zastyga w pozie, w której zostało zastane. Teraz inne dziecko
(Słońce) kolejno dotyka wszystkie dzieci i w ten sposób roztapia sople lodu.
Piorun - Dzieci leżą na podłodze, na plecach, odpoczynkowo. Wyobrażają sobie, że leżą na plaży w słoneczny, ciepły letni dzień. Słuchają muzyki nie otwierając oczu. Na dźwięk o nastroju grozy (grzmot, piorun) trzeba szybko zerwać się i poszukać jakiegoś schronienia.
4.Koordynacja ruchów
- Marsze - ćwiczenie to powinno być wykonywane zbiorowo:
- chodzimy swobodnie, w prawidłowej postawie, bez napięcia,
oddychając powoli;
- chodzimy zmieniając szybkość (wolniutko, szybki bieg, raptowne
zmiany tempa );
- chodzimy zmieniając intensywność (lekko, ciężko, na palcach, na
całych stopach, spokojnie, agresywnie );
- chodzimy ze zgiętymi kolanami, na nogach wyprostowanych, w
podskokach, chodzimy z jednoczesnym klaskaniem prostych rytmów.
5.Improwizacje
Kto tak chodzi? - staruszek, żołnierz, król, uciekający;
Co ja robię? - szycie igłą, pranie, prasowanie, gra na instrumencie muzycznym;
Pomagamy w domu - mycie okien, pastowanie, froterowanie, trzepanie dywanów, ścieranie kurzu;
Marsze fabularne - pod wiatr, przez strumień po głazach, po błocie, po śliskiej nawierzchni;

Chcenie, działanie i przystosowanie a przeciwdziałanie
W życiu na nasze zmysły działa żywa rzeczywistość, prawdziwe przedmioty i zdarzenia. To one wywołują w nas myśli, emocje i działania. W warunkach terapeutycznych (jak na scenie teatralnej) obiekty te (zdarzenia i przedmioty) są umowne. Aby wywołać w nas reakcję bliską prawdy, powinny być ożywione siłą naszej wyobraźni. W życiu działamy często nieświadomie, nie uprzytomniając sobie przyczyny, która wywołała naszą emocję, albo celu, do którego zdążamy. W terapii psychodramatycznej działanie i chcenie dziecko określa świadomie. Trzeci element działania (przystosowanie) powstaje nieświadomie i dotyczy formy i charakteru działania. W ćwiczeniach niżej proponowanych dzieci mogą nabywać umiejętności bezpośredniego reagowania na powstające okoliczności, bez przewidywania w jakiej formie powinna się ta reakcja objawiać. Mówiąc inaczej: terapeuta uczy dziecko orientacji w tym, co powinno wiedzieć na temat działania i kontaktu z drugim człowiekiem dla osiągnięcia pozytywnych celów, ale nie obmyśla, jak to ma zrobić, lecz nakłania je do improwizacji w ramach określonego schematu postępowania.

Każde działanie, oprócz trzech wymienionych wyżej elementów, musi zawierać jeszcze jeden warunek: przeciwdziałanie. Wykonanie każdego zadania może napotkać trudności lub przeszkody, które trzeba pokonać. W działaniach terapeutycznych należy zachowywać się aktywnie, ale hamując uczucia. Powinny one występować tylko jako wynik wykonanych działań, na podstawie świadomie wybranych celów odpowiednio umotywowanych.

W kontakcie z drugim człowiekiem, oddziaływanie partnerów na siebie jest nierozerwalnym związkiem, w którym najmniejsza zmiana zachowania się jednego pociąga za sobą odpowiednią zmianę zachowania się drugiego.

Niżej przedstawione gry dramatyczne mają na celu rozwój umiejętności obserwacji, a także tendencji do szczerego wypowiadania i wyrażania swoich uczuć. Niektóre z gier rozwijają umiejętność porozumiewania się bezsłownego i zaufanie pomiędzy członkami grupy. Inne mają na celu wykazanie ważności precyzyjnego przekazu, uczą wrażliwości na innych członków grupy. Poniższe ćwiczenia mogą stanowić stały repertuar psychoterapii dziecięcych nerwic.

1.Magiczna sieć (wg Torrance'a)
Metoda szczególnie przydatna w pracy z dziećmi młodszymi, onieśmielonymi, o dużym stopniu napięcia lękowego. Na początku gry terapeuta demonstruje kawałki przezroczystego nylonu mówiąc, że posiadają magiczną moc, pozwalającą na spełnienie życzeń tej osoby, która przykryje nimi twarz. Życzenia te mogą obejmować role, jakie się chce pełnić w życiu. Po przykryciu twarzy welonami dzieci werbalizują swoje pragnienia.

2.Spacer zaufania
Dzieci dobierają się parami. Jednej z osób w parze zawiązuje się oczy. Zadaniem drugiego dziecka jest przeprowadzić ją w sposób bezpieczny przez teren z niewielkimi przeszkodami. W czasie spaceru nie wolno porozumiewać się słownie, jedynie przy pomocy dotyku. Potem następuje zmiana ról.

3. Odkrywanie twarzy
Dziecko z zawiązanymi oczami dotyka twarzy partnera nie wiedząc , kto nim jest z członków grupy. Należy rozpoznać osobę przy pomocy dotyku.

4.Czapka
Dziecko bierze jakikolwiek przedmiot, np. czapkę. Kładzie na stole i stara się potraktować, jak miłego szczeniaka.

5.Śpiewane imię
Dzieci siedzą w kółku. Terapeuta przedstawia się dzieciom, ale inaczej niż to się robi na co dzień. Śpiewa swoje imię i nazwisko w metrum ósemkowym z dwiema ćwiartkami na zakończenie. Po powtórzeniu prosi dzieci o wyklaskanie tego metrum. Następnie dzieci podaja w podobny sposób swoje imiona i nazwiska.

6.Rytmiczne echo
Dzieci siedzą w dwóch grupach naprzeciwko siebie. Jedna grupa dzieci będzie podawała własne rytmy, które druga grupa będzie powtarzać. Powinien powstać swoisty dialog rytmiczny. Po chwili następuje zmiana.

7.Płynność ideacyjna (wg Guilforda)
Ćwiczenie zdolności wytwarzania pomysłów. Ocenia się tylko liczbę odpowiedzi. Przykładowe zadania :
Do czego może służyć cegła?
Co by było, gdyby ludzie przestali umierać?
Co by się stało, gdyby przez tydzień z nieba padały płatki kwiatków?
Gdzie można przechowywać pieniądze prze złodziejem?

8.Oryginalność
Opowiedz historię człowieka, który poszedł na spacer do parku i nagle,, nie wiadomo jak, znalazł się na księżycu.

9. Improwizacje
Odtwarzanie znanych, wierszy, krótkich bajeczek i baśni. Inspiracją do tych improwizacji mogą być wiersze Tuwima i Brzechwy. Improwizować można: bez tekstu, z własnym tekstem, w rytmie muzyki, z rekwizytami , itp.

Władysław Pitak

P.S. Prezentowany materiał jest uproszczoną wersją fragmentów pracy dyplomowej Władysława Pitaka pt: "Techniki muzyczno-dramatyczne w terapii dzieci z emocjonalnymi zaburzeniami mowy" napisanej w Podyplomowym Studium Logopedycznym Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego pod kierunkiem doc. Dr hab. Hanny Jaklewicz, Gdańsk 1987.

Osoby zainteresowane oryginalnym tekstem wraz z przypisami i bibliografią proszone są o kontakt telefoniczny (94) 340-60-06) lub e-mailowy: logos@logos.pomorze.pl

Pod wyżej wymienionym adresem można także zamówić kasety magnetofonowe, płyty CD, nagrania wideo i inne gotowe materiały terapeutyczne przydatne dla specjalistów i rodziców.