Refleksje po dziesięciu latach nauczania studentów

pedagogiki metod relaksowo-koncentrujących

 Paweł Zieliński

[fragmenty artykułu opublikowanego w: Rocznik edukacji alternatywnej, red. B. Owczarska, Wydawnictwo Naukowe Wyższej Szkoły Kupieckiej, Łódź 2001, s. 311-320]

(...)

W latach siedemdziesiątych w Polsce można było zaobserwować pewne zainteresowanie nauk pedagogicznych i nauk o zdrowiu metodami i technikami relaksacyjnymi. Działo się tak głównie za sprawą profesorów: A. Szyszko-Bohusza, J. Aleksandrowicza, S. Romanowskiego i S. Grochmala, a także innych uczonych. Ich prace, odwołujące się do wyników badań tej dziedziny prowadzonych na świecie i w kraju, wskazywały na realne korzyści w zakresie poprawy zdrowia oraz samowychowania i kształcenia, a także społecznego funkcjonowania ludzi, osiągane dzięki stosowaniu relaksacji^1[1].

Upłynęło kilkadziesiąt lat i mimo dalszych prac kolejnych uczonych, jak chociażby prof. A. Kokoszki^2[2], metody relaksacyjne są wciąż mało znane i wykorzystywane przez współczesnych pedagogów i lekarzy.

(...)

Opierając się na literaturze przedmiotu, badaniach własnych oraz nagromadzonym doświadczeniu należy stwierdzić, że metody relaksowo-koncentrujące mogą okazać się bardzo przydatne przynajmniej w dwóch powiązanych ze sobą dziedzinach ludzkiego życia: w konstruktywnym radzeniu sobie ze stresem oraz w edukacji, w jej aspektach związanych z samowychowaniem i kształceniem.

Wokół spotykanych powszechnie rozmaitych metod i technik relaksacyjnych powstało sporo kontrowersji związanych z ich nazewnictwem, pochodzeniem, mechanizmami działania, zastosowaniem, a nawet ewentualnymi zagrożeniami dla praktykujących je ludzi.

Jednym z ważniejszych zadań stało się uporządkowanie, opisanie i przedstawienie wyników naukowych badań dotyczących wspomnianych metod i technik wraz z prezentacją wskazań dotyczących ich uprawiania i korzyści z tego wynikających, ale również zalecanych środków ostrożności, ewentualnych przeciwwskazań oraz wciąż nie rozwianych wątpliwości powiązanych z niektórymi z nich.

(...)

Autor artykułu od lat czyni takie starania, czemu służy również jego własna, zaprezentowana niżej klasyfikacja metod relaksowo-koncentrujących oraz wysiłki, pokrótce omówione w dalszej części artykułu.

Użycie w zapowiedzianej klasyfikacji terminologii: metody, techniki, systemy, wydaje się najbardziej uzasadnione w następującej eksplikacji i uporządkowaniu:

-   metody jako ogólne drogi czy sposoby osiągania specyficznych, zmienionych stanów świadomości, np. relaksacja, medytacja, biologiczne sprzężenie zwrotne itd. oraz ich rodzaje, np. relaksacja neuromięśniowa fizycznie aktywna czy medytacja zen;

-   techniki jako uszczegółowione procedury w ramach metod, można je tu określić jako techniki podstawowe dla metody, np. liczenie oddechów w medytacji oraz techniki dopełniające metody, jak technika afirmacji w relaksacji, techniki formuły, wizualizacje czy stałe konstrukcje odniesienia^3[4];

-   systemy jako tworzone przez rozmaite metody i techniki struktury, charakteryzujące się pewną wewnętrzną spójnością, związaną chociażby z ich przeznaczeniem czy głównym celem, czasem wielkim stopniem skomplikowania, a także mnogością metod i technik służących do osiągnięcia tego głównego celu i ewentualnych celów pośrednich, etapowych. Przykładem może być joga jako system relaksowo-koncentrujący, ale również system filozoficzno-religijny, podobnie zen; metoda Silvy itd.

Sama nazwa - metody relaksowo-koncentrujące – wydaje się być najbardziej adekwatna dlatego, gdyż oddaje ich istotę, a mianowicie, że służą osiągnięciu zmienionych stanów świadomości, charakteryzujących się jednak reakcją relaksacyjną jako jednym z komponentów oraz z powodu manipulowania uwagą, odpowiedniego jej pokierowania, skupienia i podtrzymania, czyli koncentracją uwagi, stąd drugi człon nazwy.

Tak rozumiane metody relaksowo-koncentrujące można uporządkować czy sklasyfikować uwzględniając trzy podstawowe kryteria:

1/ w jaki sposób wyzwalana jest reakcja relaksacyjna,

2/ jaki rodzaj zmienionego stanu świadomości jest możliwy do uzyskania tym

sposobem,

3/ do czego można zastosować daną metodę?

W rezultacie wyodrębniają się następujące grupy, w porządku od najbardziej do najmniej znanych (a jednocześnie wzbudzających duże kontrowersje):

-   relaksacje

-   medytacje

-   praca z oddechem

-   psychofizyczne ćwiczenia zdrowotne w ruchu, głównie o rodowodzie dalekowschodnim, jak indyjska hatha-joga czy chiński qi-gong

-   biologiczne sprzężenie zwrotne (ang. biofeedback)

-   hipnoza (i autohipnoza)

-   stworzona przez naukowców metoda Ganzfeld (GZ)

-   świadome śnienie (LD, ang. Lucid Dreams – „jasne sny”)^4[5]

-   strumień wyobraźni (ang. Image Streaming – „przepływ wyobrażeń”)

-   kontrowersyjne zdalne widzenie (ang. Remote Viewing)

-   oraz inne, rzadko spotykane.

Wymienione grupy metod mogą być składowymi systemów relaksowo-koncentrujących, np. metody Silvy lub technologii Hemi-Sync^5[6], czy systemów filozoficzno-religijnych, jak joga, zen, systemy taoistyczne i wiele innych^6[7]. Trzeba pamiętać, że przedstawiona klasyfikacja stworzona została dla potrzeb nauki tkwiącej w paradygmacie kartezjańsko-newtonowskim i ma swoje ograniczenia, sam jej schematyzm stoi w sprzeczności z ideą holizmu obecnego w rozmaitych praktykach rozwoju świadomości.

W kolejności należałoby uzasadnić potrzebę stosowania metod relaksowo-koncentrujących, a przynajmniej niektórych z nich.

W kulturze świata zachodniego, wyrosłej na gruncie dorobku cywilizacji istniejących wokół Morza Śródziemnego, a potem dorobku krajów całej Europy i Ameryki Północnej, w XX wieku zakorzeniły się rozmaite, nowe na tym obszarze, systemy filozoficzno-religijne, często wywodzące się z innych kultur, przedstawiające odmienne widzenie świata i człowieka oraz propagujące odmienne sposoby jego rozwoju i doskonalenia się w postaci określonych metod relaksowo-koncentrujących. Na ich gruncie wyrosły też rodzime, naukowo opracowane, bądź nie, metody relaksowo-koncentrujące, jak relaksacja progresywna Jacobsona czy trening autogenny Schultza.

(...)

Współcześnie żyjący ludzie coraz częściej szukają konstruktywnych sposobów radzenia sobie z negatywnymi przejawami życia w obecnych czasach, a więc z dużym tempem życia, chorobami cywilizacyjnymi, zanieczyszczeniami środowiska naturalnego, lękami powiązanymi ze zwiększającymi się wymaganiami szkolnymi i pracowniczymi, z zachodzącymi zmianami społecznymi, płytkością życia duchowego i dominacją autorytarnych form edukacji, religii i w stosunkach międzyludzkich, w tym - pracowniczych. Zwracają też coraz większą uwagę na zaspokajanie potrzeb samorozwoju i samorealizacji, nawiązywanie wspólnotowych związków z ludźmi oraz potrzeb bycia blisko z naturą oraz jej ochraniania^7[8].

Obecnie w krajach Ameryki Północnej i Europy, również w Polsce, funkcjonują liczne systemy filozoficzno-religijne, będące często także systemami relaksowo-koncentrującymi oraz edukacyjnymi, które prowadzą czasem na dużą skalę społeczną swoją działalność o charakterze wychowawczym oraz wydawniczym, propagując hasła samorealizacji i samourzeczywistnienia człowieka. Niektóre z nich próbuje się piętnować jako sekty, nie w religioznawczym, ale wyraźnie pejoratywnym znaczeniu tego słowa.

Nauki pedagogiczne, a zwłaszcza teoria wychowania, która dopiero od 1989 r. zaczęła wyzwalać się z naleciałości dominującej wcześniej ideologii społecznej (Muszyński), zbyt mało uwagi poświęcały problematyce emancypacji człowieka. W Polsce do niedawna tylko nieliczni badacze zajmowali się problematyką samorealizacji i samowychowania, m. in.: M. Grzywak - Kaczyńska, I. Jundziłł, J. Kozielecki, M. Łobocki, J. Mellibruda, B. Śliwerski.^8[9]

Samowychowanie w naukach pedagogicznych jest rozumiane najczęściej jako świadome i celowe kierowanie własnym rozwojem, działanie według dobrowolnie przyjętych wzorów lub systemu wartości^9[10]. Kwestia samowychowania człowieka jest przedmiotem zainteresowania głównie teorii wychowania i andragogiki. W teorii wychowania problematyka ta podejmowana była do niedawna sporadycznie.

(...) 

Podczas I. Międzynarodowej Konferencji „Edukacja Alternatywna” z 1992 r. autor miał okazję zaprezentować w czasie wystąpienia na temat: „Alternatywnych metod samowychowania” nie tylko programu wymienionego w tytule wystąpienia przedmiotu^10[11], ale również, na prośbę uczestników, wybitnego grona polskich pedagogów i przedstawicieli innych nauk, scenariusza relaksacji neuromięśniowej fizycznie biernej, wg którego następnie wykonano wspólne ćwiczenie.

Podczas kolejnej edycji Konferencji, w czasie wystąpienia autora^11[12], zwłaszcza naukowcy związani z pedagogiką zdrowia oraz wychowaniem fizycznym domagali się opracowanych naukowo scenariuszy ćwiczeń relaksacyjnych, odwołujących się również do technik afirmacji i pracy z wyobraźnią i wizualizacjami, i w rezultacie złożyli duże zamówienie na dostępne już wówczas pierwsze dwie kasety audio autora.

Podczas trzeciej edycji Konferencji uczestnicy obecni na wykładzie autora^12[13] poprosili o praktyczne ćwiczenie medytacji. Było bardzo interesujące zobaczyć, jak grono profesorów, doktorów i magistrów próbuje swoich sił w medytacji wzorowanej na zen.

Wszystko to wskazuje na duże zainteresowanie wspomnianymi zagadnieniami, a również na niedostatek opracowań ich dotyczących. Uczestnicy Konferencji dostrzegli istotne znaczenie uprawiania medytacji dla ludzi, którzy pracują z innymi ludźmi, chociażby dla pedagogów, gdyż jej psychospołeczne skutki dotyczą m. in. wzrostu zdolności empatycznych, obniżenia poziomu lęku czy przemieszczenia się poczucia kontroli z zewnątrz do wnętrza ćwiczących^13[14].

(...)

Po ponad dziesięciu latach nauczania metod relaksowo-koncentrujących autor zauważył z roku na rok malejącą odporność swoich studentów na stres, częściej występują nerwice w połączeniu z chorobami psychosomatycznymi, sami studenci nie zdają sobie sprawy z tego, jaki jest ich osobisty wzorzec reakcji na distres, a ćwiczenia diagnostyczne dopiero uzmysławiają im zagrożenie zdrowia i prawidłowego funkcjonowania nim spowodowane. Ponadto znajomość i wykorzystanie metod i technik pracy samowychowawczej, w tym metod relaksowo-koncentrujących w celu efektywniejszego funkcjonowania w relacjach społecznych oraz wydajniejszej nauki i pracy, jest nikła. Rośnie przemoc, agresja słowna jest na porządku dziennym, jak również nadużywanie niekonstruktywnych sposobów radzenia sobie ze stresem, zwłaszcza nikotyny i alkoholu.

(...)

Przedstawiony powyżej profil działalności autora oraz refleksje nad nauczaniem i zastosowaniem metod relaksowo-koncentrujących mogą tylko w części oddać złożoność problemu ich obecności w naukach pedagogicznych, do tego potrzebne jest większe opracowanie, jednak złożona naukowo-dydaktyczna oferta wydaje się być warta głębszego rozważenia przez samych pedagogów.

Zainteresowani tematem mogą korespondować z autorem za pomocą poczty elektronicznej.

-----------------

Przypisy:

^[1] Chodzi tu m. in. o prace: A. Szyszko-Bohusz, Relaks – prawdziwy odpoczynek, PAN, Ossolineum 1975; tenże, Joga – indyjski system filozoficzny, leczniczy i pedagogiczny, PAN, Ossolineum 1978; tenże, Funkcja ćwiczeń odprężających w nowoczesnym procesie kształcenia, Ossolineum 1979; J. Aleksandrowicz, S. Cwynar, A. Szyszko-Bohusz, Relaks. Wskazówki dla lekarzy i pedagogów, Warszawa 1976; S. Romanowski, Przegląd wschodnich systemów wychowania psychofizycznego w świetle współczesnych koncepcji fizjologicznych, w: S. Grochmal (red.), Teoria i metodyka ćwiczeń relaksowo-koncentrujących, PZWL, Warszawa 1979.

^[2] Zob. A. Kokoszka, Tajniki świadomości. Zarys ogólnej teorii relaksacji, Instytut Ekologii i Zdrowia, Kraków 1993.

^[3] Zob.: P. Zieliński, Samorealizacja i samowychowanie w zen i metodzie Silvy, Wydawnictwo WSP, Częstochowa 2000; tenże, Metody relaksowo-koncentrujące w teorii i praktyce edukacyjnej, w: K. Baranowicz (red.), Pedagogika alternatywna - dylematy praktyki, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Łódź-Kraków 1995; tenże, Metody relaksowo-koncentrujące w konstruktywnym radzeniu sobie ze stresem szkolnym, w: "Prace Naukowe Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Seria: PEDAGOGIKA", 1996, z. 6. Zob. też relaksacyjne kasety audio autora: 1/ Sztuka relaksu. Kurs autorelaksacji, 60 min. Ośrodek Rozwoju Osobowości "Dobrostan", Częstochowa 1993 (wraz z broszurą pod tym samym tytułem); 2/ Sztuka afirmacji w relaksie, 60 min., jw. Częstochowa 1994; 3/ Momentalna relaksacja, redukcja stresu i poprawa samooceny, 60 min., jw. Częstochowa 1996.

^[4] Zagadnienie to poruszono m. in. w: P. Zieliński, Samorealizacja..., dz. cyt., s. 58-59.

^[5] Warto tutaj wspomnieć o pracy A. Bytofa w ramach Polskiego Klubu Oneironautycznego.

^[6] Technologia do tzw. synchronizacji półkulowej (Hemi-Sync), opracowanej i propagowanej przez Instytut Monroe’ego z USA.

^[7] Podobne nazewnictwo i uszczegółowienie można znaleźć w literaturze przedmiotu, zob. np.: S. Grochmal (red.), Teoria i metodyka ćwiczeń relaksowo-koncentrujących, dz. cyt.; G.S. Everly Jr, R. Rosenfeld, Stres. Przyczyny, terapia i autoterapia, PWN, Warszawa 1992. Oprócz nazwy: metody relaksowo-koncentrujące inne, takie jak: metody relaksacyjno-koncentrujące, a nawet – metody relaksacyjno-koncentracyjne, wydają się być również prawidłowe.

^[8] Por. P. Zieliński, dz. cyt., s. 9-10.

^[9] M. Grzywak – Kaczyńska, Samorealizacja i wychowanie, „Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne”, 1978, nr. 1; Trud rozwoju, PAX, Warszawa 1988; M. Łobocki, O samowychowaniu, „Zagadnienia Wychowawcze a Zdrowie Psychiczne”, 1978, nr 1; Wychowanie w świetle psychologii humanistycznej, w: Psychologia humanistyczna a wychowanie, red. M. Łobocki, UMC-S, Lublin 1994; I. Jundziłł, Aktywizacja wychowawcza młodzieży, Warszawa 1974; J. Mellibruda, Poszukiwanie samego siebie, Warszawa 1977; J. Kozielecki, Koncepcja transgresyjna człowieka, Warszawa 1987.

^[10] Encyklopedia pedagogiczna, Fundacja Innowacja, Warszawa 1993, s. 716.

^[11] P. Zieliński, Alternatywne metody samowychowania, w: B. Śliwerski (red.), Edukacja Alternatywna. Dylematy teorii i praktyki, Impuls, Kraków 1992.

^[12] Zob.: P. Zieliński, , Metody relaksowo-koncentrujące w teorii i praktyce edukacyjnej, w: K. Baranowicz (red.), Pedagogika alternatywna - dylematy praktyki, Oficyna Wydawnicza IMPULS, Łódź-Kraków 1995.

^[13] Wystąpienie dotyczyło tematu: Rola medytacji w procesie samorozwoju i samorealizacji człowieka, dostępnego na stronie internetowej autora: http://www.wsp.czest.pl./wydzialy/wp/pracownicy/pzielinski/index.htm .

^[14] Por. C.S. Hall, G. Lindzey, Teorie osobowości, PWN, Warszawa 1990, s. 349.

^[15] Praca Koła została opisana przez jego opiekunów w artykule: U. Nonckiewicz, P. Zieliński, Propagowanie idei samowychowania wśród przyszłych nauczycieli w „Studenckim Naukowym Kole Metod Relaksowo-Koncentrujących przy WSP w Częstochowie”, w: Prace Naukowe, Pedagogika, t. VII, Wydawnictwo WSP, Częstochowa 1998.

^[16] Por. G.S. Everly Jr, R. Rosenfeld, dz. cyt.

^[17] Zob.: P. Zieliński, Wprowadzenie do przedmiotu: Metody relaksacyjno-koncentrujące, w: Prace Naukowe. Pedagogika, Przyznawanie głębi do kręgu słów, myśli, idei i działań, t. VIII-IX-X, WSP w Częstochowie, Częstochowa 1999-2000-2001.

^[18] Zob.: P. Zieliński, Zastosowanie relaksacji w praktyce pedagogicznej, w: „Wszystko Dla Szkoły. Miesięcznik z pokoju nauczycielskiego”, 2001, nr 2.

^[19] Zob. np.: R. Janik, Die alternativen Formen der Bildung in der Sozialpädagogik, w: G. Kurpanik-Malinowska, J. Ławnikowska-Koper, S. Podobiński (red.), Germanistische Texte, t. II, PN WSP, Częstochowa 2000.

Źródło:

http://guciowm.republika.pl/Refleksje%20po%2010.%20latach.htm